راهبردها و راهکارهای علمی و عملی جذب جوانان به مسجد

بسمه تعالی

راهبردها و راهکارهای علمی و عملی جذب جوانان به مسجد

جوانان و نوجوانان سرمایه های هر مملکت و آیینی به حساب می آیند، آینده و بقای حکومت و ادیان به دست نوجوانان و جوانان جامعه خواهد بود و این امری است اجتناب ناپذیر، به همین دلیل جامعه ای میتواند به سمت موفقیت پیش برود که برای تربیت و پرورش نوجوانان و جوانان خود برنامه های جدیو کارآمدی داشته باشد.

دشمنان هر مذهب و جامعه های نیز دقیقا به این نکته توجه داشته و سعی میکنند در این زمینه تخریبات لازم را انجام دهند، به این بیان که تمام تلاش خود را برای دور نگه داشتن جوانان یک جامعه از فرهنگ ناب و اصیل آن کشور به کار میبرند

همانطور که ما در پروتکل های سال 1388 صهیونیتها شاهد هستیم که بخشی از تلاش خود را متمرکز به امر جدا سازی تربیت نوجوانان و جوانان از خانواده و به دست گیری آموزش و پرورش نوجوانان و جوانان بوسیله ایده ها و روشهای آنها است.

مسجد به عنوان بهترین پایگاه انتقال مفاهیم بلند دینی و سازماندهی گروه های مذهبی شناخته شده است و آنچه تاریخ به ما نشان می دهد این است که پیامبر عظیم الشان اسلام (صلی الله علیه و اله) تبلیغ اسلام را از مسجد آغاز نمودند و زمان ورود به مدینه اولین کاری که توسط ایشان انجام شد بنای مسجد برای عبادت، سخنرانی، انتقال مبانی دین، تجمع مسلمین، مرکز تصمیم گیری، قضاوت، مسکن فقرا، محل ارتباط با سول خدا، مکان تنظیم نقشه جنگ، محل ملاقات با غیر مسلمانان و ... بود و این نکته خود اهمیت جایگاه مسجد در دین اسلام را می رساند.

امام خمینی می فرماید: مسجد و منبر در صدراسلام مرکز فعالیت‌های سیاسی بوده است. جنگ‌هائی که دراسلام شده است بسیاری از آن از مسجد طرحش ریخته می‌شد. (صحیفه نور: 8/184)

و همچنین خداوند به کسانی که بر شرک و کفر خویش استوارند، نیت شان پلید و هدفشان حاکم نمودن طاغوت و گسترش فساد است، اجازه نمی دهد که در امر آبادانی مسجد که محل مبارزه با کفر و شرک است، مشارکت کنند.

و می فرماید: إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى‏ أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدین‏(توبة:18) :

مساجد خدا را تنها کسى آباد مى‏کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد امید است چنین گروهى از هدایت‏یافتگان باشند.
داستان مسجد ضِرار درسی است برای عموم مسلمانان در هر عصر و دورانی تا هرگز ظاهربین و سطحی‌نگر نباشند و فریب افراد به ظاهر، حق به جانب را نخورند.

نفاق و منافق در هر رنگ و لباسی ممکن است ظاهر شود؛ حتی در لباس طرفداری از قرآن و مسجد. مخالفان اسلام ممکن است در لباس دین، ضد دین فعالیت کنند.

موضوع اتحاد میان مسلمانان به‌قدری اهمیت دارد که حتی اگر ساختن مسجدی در کنار مسجدی دیگر موجب تفرقه و پراکندگی مسلمانان گردد، مسجد تفرقه‌‌انداز، نامقدس است؛ ‌خانه‌ی خدا نیست، بلکه کانون شیطان است. ( توبه:107)

بنابراین ارزش مسجد به کارایی آن است یعنی اگر قرار باشد مسجدی به جای وحدت و همدلی تفرقه و جدایی بسازد باید تخریب شود و ارزش والای مسجد بودن را ندارد.

نقش و جایگاه مسجد در محقق شدن انقلاب اسلامی ایران و حفظ آن تا کنون ب هیچ کس مخفی نیست.   

جوانان به عنوان آینده سازان جامعه اسلامی از بزرگ ترین سرمایه های این کشور به شمار می روند و تلاش در جهت توسعه آگاهی های دینی آنان از اهمیت به سزایی برخوردار است. اگر میزان معرفت جوانان به آموزه های دینی و زلال معارف دین از رشد و نمو مطلوبی بهره مند باشد، شخصیت دینی آنان به گونه ای شایسته شکل خواهند گرفت و هنگام ورود به جامعه اسلامی تاثیر به سزایی در آن جامعه پدید خواهند آورد، اما اگر خدای ناکرده از تربیت لازم برخوردار نباشند زمینه اصلاح جامعه فراهم نخواهند شد. یکی از مکان هایی که می تواند شخصیت جوان را مطابق آموزه های دینی بارور سازد و روح خداجویی و عدالت خواهی را در اعماق وجود آنان ریشه دار سازد مسجد می باشد که کانون انسانی سازی است.

در تأثیر گذاری و قابلیت مسجد در ارتقاء و آموزش های دینی تردیدی وجود ندارد اما نکته ای که اینجا باید مورد توجه قرار گیرد حضور جوانان در مسجد است، که با وجود تبلیغات گسترده ی دشمنان اسلام و موانع موجود در مدیریت مساجد، امری سخت، اما اجرایی است. 

پس لازم است راهکارهای جذب جوانان و هدایت آنان به مساجد شناسایی شده و  مورد اهتمام قرار گیرد تا رفته رفته زمینه های حضور فعال تر جوانان در مساجد فراهم شود. در این یادداشت تلاش گردیده تا به مهم ترین این راهکارها بپردازد.

در این مقاله سعی گردیده تا به ارائه راهبردها و راهکارهای جذب جوانان و نوجوانان به مسجد پرداخته گردد.

چکیده

برای این هدف ابتدا مقدمه ای در تبیین و توصیف موضوع آورده، سپس به شیوه ها و راهکارهای عملی جذب جوانان به مسجد از قبیل نوع طراحی مسجد، هیأت امنای مسجد، امام جماعت، برنامه های فرهنگی، هنری مسجد، خانواده، مدرسه و دیگر عوامل پیوند دهنده میان مسجد و جوانان (همراه با آسیب شناسی علل ایجاد فاصله بین مسجد و جوانان) پرداخته شده و در پایان مقاله بخش نتیجه گیری ومنابع و مآخذ آورده شده است.

مساجد آنگاه خواهند توانست نقش تاریخی خود را در تربیت دینی، عبادی، اجتماعی، فرهنگی وسیاسی ایفا کنند که بتوانند مخاطبان خود، به خصوص نسل نوجوان و جوان را جذب و حفظ نمایند.تقویت مساجد از نظر امکانات ظاهری مانند رسیدگی به ساختمان مسجد، تغییر در معماری مسجد،نظافت و امکانات گرمازا و سرمازا، افزودن بر جاذبه های مسجد مانند برگزاری کلاسهای هنری و علمی در رشته های گوناگون، برگزاری اردوهای سیاحتی و زیارتی، نمایش فیلم و اجرای تئاتر و مانند آن با رعایت موازین اسلامی، تأسیس مکان های ورزشی و دعوت از مربیان مجرّب برای آموزش، دقت درانتخاب امام جماعت مسجد با ویژگیهای خاص (خوش رفتاری با جوانان، برخورداری از تقوای کافی،توانایی علمی و ...)، طولانی نشدن نمازهای جماعت، تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب برای مسجد، برگزاری مسابقات کتابخوانی، قصه نویسی، بیان لطافت ها و ظرافت های نماز، بیان آثار معنوی نماز، تشویق و تحسین جوانان نمازگزار با اعطاء جایزه های متنوع و ... از راهکارهای عملی برای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد، نماز جماعت و شرکت در سایر برنامه های فرهنگی آن می باشند.

مقدمه

مسجد به عنوان اصلی ترین پایگاه اسلامی نقش مهمی در تربیت، آموزش و ایجاد نزدیکی بین اعضای خود که مسلمانان هستند، دارد. پایگاهی که همواره در روایات از آن به بزرگی یاد شده است. یکی ازرسالت های پیامبر اکرم(ص) پس از دریافت وحی الهی و رسانیدن آن به مردم، ایجاد پایگاهی به نام مسجد بود تا مکانی برای عبادت و ذکر حق تعالی و تشکیل اجتماعات اسلامی و مردمی باشد. بعد از آن بود که مسلمین در صفوف وحدت بخش نماز جماعات که در مساجد برگزار می شد، روح تربیت ونشاط را در جامعه به وضوح مشاهده کردند. به طوری که اینک بعد از گذشت قرن های متمادی از پیدایش اسلام، مسجد نه تنها اعتبار و ارزش خود را حفظ کرده بلکه همواره در برهه های مختلف زمانی، نقش مهمی در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی داشته است . در کشور ما مخصوصاً در دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس، مسجد مکانی برای بسیج نیروهای مردمی، آموزش، سازماندهی و پشتیبانی نیروهای بسیجی و مردمی بوده در این میان حضور جوانان در کنار سایر قشرهای مردم دیده می شود. حضور آنان در نمازهای جماعت و تشکیل حلقه های کمک های مردمی، بسیج نیروهای اعزامی به جنگ، ایجاد کلاسهای آموزشی و ... نقش مؤثّرتری در رونق مساجد داشته است، اما با گذشت زمان و سپری شدن آن روزهای سخت، نه تنها کارکرد مسجد در کشور تفاوت پیدا کرده، بلکه با کم رنگ شدن حضور جوانان در مساجد به علت های مختلف رونق روزهای گذشته را ندارد.

متأسفانه در سالهای بعد از جنگ تحمیلی به خاطر سهل انگاری، نبود برنامه ریزی صحیح و بی اعتنایی به این سنگر اسلامی، مسجد در گرایش و جذب جوانان ضعیف عمل کرده است. امروزه با تغییر نیازهای نسل جوان و تحول روحیات آنها، نقش بارز مسجد به عنوان کانون تربیت دینی جوانان به روشنی مشخص می گردد. جوانی که امروزه در قرن بیست و یکم به سر می برد، جوانی است که با بحران هویت دینی و فرهنگی روبرو است و با هجمه فرهنگی بیگانگان دست و پنجه نرم می کند، دشمن خاموش در پشت سرش سعی در القای مفاهیم و الگوهای شیطانی خود به جوانان است و این هشداری است ،« تهاجم فرهنگی » . این زنگ خطری برای همه ماست تا از پیشرفت چنین ویروس خطرناکی جلوگیری کنیم . پس از اینجاست که مسجد می تواند به روح پرسشگر و کنجکاو جوان پاسخی درخور و متناسب با نیازهایش بدهد و الگوی شایسته ای از دین و فرهنگ ایرانی – اسلامی به او معرفی کند.

از جمله موانع جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و گریز از مکانها و مراکز دینی که بارزترین دلایل بی علاقگی به امور مذهبی و گرایش به پوچی و انحراف در بین آنها نیز محسوب می شود، فقدان جهان بینی مطلوب و نداشتن بینش صحیح در این خصوص می باشد . اگر باورها در انسان منفی، سراب گونه و غلط باشد، طبیعی است که اعمال و کردار مبتنی بر آن باورها صحیح، متکامل و سعادت آفرین نخواهد بود. حرکات، سکنات، کردار، کنشهای رفتاری و جلوه های عملی فرد، نمودی از باورهای درونی اوست، مثلاً کسی که خدا و معاد را باور داشته و در حقیقت انسانی وارسته و مؤمن است، ایمان و باورهای دینی و مذهبی اش حتی در ظاهر اعمال، رفتار، حرکات، سکنات، نگاه و برخوردهای او اثر می گذارد. برای نمونه از پوشش نامناسب و حضور در مجامع یا از ورود به مواضع اتهام و موارد احتمال لغزش و گناه، می پرهیزد و خودداری می کند.

شیوه ها و راهکارهای عملی برای جذب نوجوانان و جوانان به مساجد : برای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شرکت در سایر برنامه های فرهنگی مساجد شیوه ها و عواملی وجود دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود:

الف) مسجد

ب) هیأت امنای مسجد

ج) امام جماعت

د) برنامه های فرهنگی مسجد

ه) خانواده

ر) مدرسه

ز) سایر عوامل پیوند دهنده میان مسجد و جوانان

الف) مسجد

مسجد و ویژگی های آن می تواند عامل جذابی به منظور گرایش نوجوانان و جوانان به آن باشد. این ویژگی ها و خصوصیات عبارتند از:

1-    فضای مناسب و ظاهر خوب آن (احداث و زیباسازی مساجد و نمازخانه ها)

مسوولان ذیربط در عصر کنونی باید در احداث مساجد تا حد زیادی مداخله کنند، انتخاب محل احداث، نقشه ی مورد نظر، امکانات و فضای سبز آن و ... باید حساب شده و از روی اصول باشد؛ احداث مسجد در کوچه و پس کوچه ها و با مساحت کم، بدون دیگر امکانات سوت و کور است و رغبتی در دل جوانان و نا آشنایان به مسجد ایجاد نخواهد کرد. مسجد و نمازخانه باید احساسات و خاطره های زیبا و به یاد ماندنی را برای همه به ویژه نوجوانان و جوانان تداعی کند. لذا باید تدابیری اتخاذ شود که نوجوانان و جوانان، مسجد را محل آرامش بخش، زیبا و دوست داشتنی بدانند تا با انگیزه و علاقمندی بیشتر به آن روی آورند. استفاده از ظرافتهای خاص معماری زیبای سنتی ایرانی – اسلامی در فضای درونی و بیرونی مساجد با توجه به روحیه زیباپسند جوانان می تواند احساسات و خاطرات خوشایند را در نوجوانان و جوانان زنده کند و این خود عاملی برای جذب جوانان به سوی مسجد می باشد. جوان زیبایی را می پسندد و با توجه به فطرت پاک خود به سوی آن گرایش پیدا می کند. یکی از ضرورت ها، زیبایی مساجد و توجه به روح زیبا شناختی در معماری آن است. این حس زیبا اگر در روح مسجد دیده شود، جوانان از آن استقبال می کنند.

گاها دیده شده مسجدی که حتی شکل و بنای قدیمی دارد، اما به لحاظ موقعیت جغرافیایی مناسب، مورد استقبال عموم، خصوصا جوانان قرار گرفته است.

2-     نظافت و پاکیزگی مسجد

تمیزی و پاک بودن از جمله عواملی به شمار می رود که باعث گرویدن جوانان به مسجد و نماز می شود، لذا مسوولان مسجد باید در خصوص غبار روبی، نظافت منظم روزانه یا هفتگی، شستن فرش ها و عطر افشانی اقدام کنند. نظافت دستشویی، ایجاد امکانات بهداشتی نظیر صابون، مایع ضد عفونی کننده، آب گرم در زمستان ها و شستشوی مرتب و منظم محیط دستشویی ها و به کار بردن خوشبو کننده های مناسب از ضروریات مساجد است.

یکی از عوامل گریز جوانان و نوجوانان از محیط های نماز، بوی بدی است که به مرور زمان فرشها و موکتهای محل نماز، به خود میگیرد است، که این امر به ظاهر ساده، اما مهم برای جوانان، باعث دوری جوانان از این محیط ها میگردد.

استفاده از پاشویه و یا ایجاد فرهنگ شستن پا، قبل از ورود به مسجد در کنار شستن منظم فرشهای محل نماز، میتواند به از بین بردن این مانع کمک کند.

3-     وسایل صوتی، گرما زا و سرما زا

مسائل ناخوشایندی مثل نامناسب بودن صدای بلند گوها، سرد یا گرم بودن بیش از حد مسجد ، تنظیم نامناسب نور در مسجد و دیگر عواملی از این قبیل، باعث ایجاد سابقه ی ذهنی منفی در اذهان افرادی که به مسجد می روند، شده و موجبات نارضایتی و گریز جوانان از مسجد است . رفع این مشکل مدیریت مدبرانه هیأت امنای مسجد و افراد اداره کننده امورات و مناسبتهای مسجد را می طلبد.

در واقع با یک برنامه ریزی منظم در روشن و خاموش کردن وسایل گرما زا و سرما زا میتوان اثرات مخرب این دستگا ها، در دوری جوانان از مسجد را کاهش داد.

این باور باید در مدیران مساجد ایجاد شود، که تهیه وسایل امروزی و کارآمد، حتی با هزینه زیاد، امری لازم و ضروری است. نماز خواندن و یا انجام فعالیتهای دیگر مساجد، با لرزیدن از سرما و یا عرق ریختن از گرما به شکل صحیحی انجام نمی شود و میتواند باعث دوری نوجوانان و جوانان که تحمل کمتری نسبت به این موضوعات دارند بشود.

ضمن اینکه ما شاهد هستیم در مساجدی که در مناطق سنی نشین احداث می شود، که غالبا در مناطق گرمسیر می باشد، برای جذب جوانان به مساجد خود، از بهترین وسایل خنک کننده استفاده میکنند، به گونه ای که جوان در خانه خود از چنین سیستم خنک کننده ای برخوردار نیست و این در مناطقی که گرمای شدید و آزار دهنده دارد، میتواند عامل جذب جوانان و نوجوانان به مساجد شود.

4-     تصمیم گیری متمرکز

مؤمنان و نمازگزاران و مسوولان مربوط می توانند به منظور تنظیم برنامه ها در امور مساجد و جلوگیری از پراکندگی و تعدد تصمیم گیری ها، با انتخاب تعدادی از افراد جوان و متعهد و حتی المقدور متخصص، همچنین ریش سفیدان با نظارت امام جماعت در قالب هیأت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامه ریزی منسجم اداره کنند.

جوانان و نوجوانان به دلیل اشتغال به تحصیل در مدرسه که خود از نظم و قانون خاصی تبعیت میکند، به این امر (نظم) عادت و دقت لازم را دارند، به همین دلیل، به هم ریخته گی برنامه ها و نا منظم بودن آنها میتواند انگیزه جوان را از آمدن به مسجد کم کند.

5-     ایجاد امکانات فرهنگی ورزشی

مسوولان و گردانندگان مساجد می توانند با تهیه و تخصیص امکانات فرهنگی از قبیل : کتابخانه، کامپیوتر، سالن مطالعه، تشکیل گروه های تواشیح، سرود، همخوانی قرآن و تشکیل جلسات آموزش قرآن در دوره های گوناگون، کلاس های تقویتی رایگان و کلاس های آموزشی دیگر، باعث جذب جوانان به مساجد شوند.

جوانان سرشار از نیازهای متنوع و مختلف هستند و علاقه و کشش آنها به مکانهای مختلف به سبب میزان برآورده شدن این نیازها در آن مکان خاص می باشد، با یک برنامه ریزی دقیق و کمک از خود جوانان و نوجوانان برای کشف این نیازها، میتوان با احتساب امکانات مسجد در رفع آن نیازها کوشش لازم صورت داد که این میتواند یکی از بهترین راه های جذب جوانان به مسجد باشد.

یکی از مساجد شلوغ و مملوو از جوانان، مسجدی بود که بهترین و بزرگترین باشگاه کاراته محله با بهترین اساتید در زیر زمین آن مسجد تشکیل میشد.

6-     استفاده از افراد خوش صدا

استفاده از قاریان قرآن و مؤذن های مسن و افراد بد صدا در بعضی از اوقات در مساجد باعث دفع جوانان از مساجد می شود. مسوولان مسجد در جهت جذب نوجوانان و جوانان به مسجد باید از مؤذّنان، قاریان و مداحان خوش صدا، جذاب و جوان استفاده نمایند.

 برخی از اذانها که از صدا و سیما پخش می شود، جذابیت لازم رو داشته و خود انسان را به گوش دادن آن وا می دارد، این امر برکسی پوشیده نیست که در صدر اسلام یکی از ویژگیهای مبلغانی که رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) برای شهرهای مختلف اعزام می فرمودند داشتن صوت زیبا بوده است و چه تعداد افرادی که به واسطه صوت زیبای قران جذب اسلام شده و دین اجدادی خود را به همین واسطه کنار گذاشتن.

پس مطمئنا این مورد میتواند برای جذب جوانان تأثیر خوبی داشته باشد، موردی که پیامبر اعظم اسلام هم از این روش برای جذب مردم به اسلام استفاده می فرمودند.  

ب) هیأت امنای مسجد

پیشبرد امور مسجد و آبادانی آن، هم به لحاظ معنوی و هم به لحاظ مادی، اشتراک مساعی و همت والای اعضای هیأت امنا را می طلبد، آنان می توانند با همفکری و همدلی، از عهده ی این وظیفه شرعی و داوطلبانه به خوبی بر آیند و ذخیره ای برای آخرت خود بردارند؛ خصوصیات ضروری که می باید این افراد داشته باشند، به شرح ذیل است:

ویژگیهای هیأت امنای موفق در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد :

1-     همکاری جدی

اعضای هیأت امنای مسجد می باید در ادای وظایف خود جدیت داشته باشند و مصمم حرکت کنند، در غیر این صورت اختلال در امور مسجد پیش می آید.

به همین دلیل که کار برای خدا انجام می شود، اگر فردی از اعضای هیأت امنا احساس کرد نمیتواند کار مثبتی انجام دهد، ولو اینکه سالیان زیادی در این جمع بوده است، باید استعفاء داده و جای خود را به کسانی که توانمندی بیشتری دارند بدهد. ضمن اینکه گاهی برای پیشبرد صحیح کار لازم است انسان از مواضع خود پایین آمده و همراه با جمع شود.

2-     تقسیم کار

به نظر می رسدکه امور مسجد می باید به تناسب سن، تخصص، علاقه و دیگر عوامل شخصی اعضای هیأت امنا، تقسیم شود تا فشار کار بر دوش فرد یا افراد معینی نباشد؛ از طرف دیگر این اعضا می توانند از افراد غیر عضو که علاقه به کار دارند کمک بجویند تا در تسریع کار مؤثر باشند، مراعات مجموعه ی امور یاد شده باعث بروز حرکتی منسجم در امور مساجد می شود که برای افراد مرتبط با مسجد و خصوصاً جوانان دلپذیر خواهد بود.

3-     علاقه به کار

افرادی که در قالب عضو هیأت امنای مسجد به کار مشغول می شوند باید در برابر مسوولیت پذیرفته شده علاقه داشته باشند و از نیت غیر تقرب الی الله پرهیز کنند تا بتوانند بدون هیچ گونه دلسردی فعالیت کنند.

در راه خدا سختیهای زیادی ممکن است برای انسان پیش آید و گاها انسان مجبور می شود کاری را انجام دهد که خلاف میل باطنی فرد است، اما مسئولین مساجد باید بدانند که وقتی قرار است برای خدا کار انجام شود باید مسایل جانبی و سختی های آن نیز پذیرفته شود.

4-     تأمین بودجه

پیشرفت و بهبود کیفیت فعالیت های مساجد تا حد زیادی بستگی به مسائل مالی دارد؛ اعضای گرداننده ی مساجد باید در این خصوص فکر اساسی کنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگیرند و به تناسب آن بودجه ی لازم را جذب کنند و از طرفی به مخارج معمولی مسجد از قبیل آب، برق و گاز اکتفا نکنند و هزینه ی جذب جوانان را نیز به صورت مسأله ای مهم محسوب دارند و در ردیف هزینه های خود بگنجانند و از طرف دیگر به روش سنتی جمع آوری پول در مسجد اکتفا نکنند، بلکه با کمک گرفتن از افراد متمکّن و خیر، جمع آوری منظم ماهیانه ی وجوهات نقدی از منازل و عرضه ی قبض، در نظر گرفتن منابع در آمد از قبیل خرید مغازه و اجاره دادن آن، مشارکت های اقتصادی و غیره، مشکلات مالی مسجد را رفع کنند.

ضمن اینکه باید دقت شود این موضوع زیاد در ملا نباشد تا چهره مسجد و هیأت امنا را منفی جلوه دهد و  این از آن نکاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد و ممکن است به شکل مخفی و آرام مانعی از حضور جوانان در مسجد شود.

5-     توجیه جوانان و نوجوانان

بیان حرمت و احترام مسجد می تواند جنبه ی معنوی آن را تقویت کند و این ذهنیت را که صرفاً مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو کند، این جلسات به صورت رسمی و غیر رسمی و همچنین به شکل فردی یا جمعی می تواند در موقع مناسبی انجام شود.

ضمن اینکه نداشتن سختگیری های بی مورد، خود در توجیه جوانان کمک خواهد کرد.

6-     اهتمام به مسأله ی نوجوانان و جوانان و احترام گذاشتن به عقیده و شخصیت آنان

توجه کردن به جوانان و سرمایه گذاری برای آنها نیز از امور مهمی است که مسوولان و گردانندگان مسجد باید به آن عنایت داشته باشند. گرداندن مسجد و اداره ی امور آن نباید به شکل سنتی باشد، یعنی به شکلی که گاهی اوقات مشاهده می شود. اکثر کودکان و نوجوانان را به دلیل شلوغ کردن، حرف زدن و غیره از مسجد بیرون می کنند، یا نسبت به آنان بد رفتاری می شود، باید توجه داشته باشیم که این نوع برخورد با آنها سابقه ی بدی در اذهانشان باقی می گذارد. این نکته بسیار دیده شده است که با بی حرمتی به جوان و شخصیت او از مسجد رویگردان شده، نه تنها از حضور در مسجد امتناع می کند، بلکه به دلیل نوع رفتاری که با او شده است به اسلام نگاه بدبینانه پیدا می کند و این معضلی است که در سالهای اخیر، بسیار مشاهده می شود.

چون جوان موجودی است عاطفی و زودرنج که اگر با صداقت و احترام با او برخورد نشود، این دوره از حیات در عمق روح او نفوذ کرده و او را مجذوب می کند و می تواند به تحولی شگرف در روحیه و اعتقادات او بی انجامد. بسیاری از دست اندرکاران کانونهای فرهنگی و مذهبی مساجد بدون توجه به روحیات و اقتضائات سنی جوانان به واکنشهای تند و افراطی دست می زنند و چه بسا با یک برخورد ناسنجیده و حتی آمرانه جوان را برای همیشه از مساجد دور می کنند.

7-     استفاده از تخصص های گوناگون

برای رفع مشکلات روزمره ی مساجد و تقلیل هزینه های آن می توان از افرادی که در شغل های گوناگون مهارت دارند، استفاده کرد و در مواقع لزوم از آن ها کمک گرفت. به کارگیری این تخصص ها هم در زمینه ی امور فنی و حرفه ای و اقتصادی و هم در امور فرهنگی و غیر مادی خواهد بود.

استفاده از مهارتهای جوانان و نوجوانان و میدان دادن برای انجام بخشی از فعالیتها در محیط مسجد.

ج) امام جماعت

امام جماعت در هر مسجد عاملی مهم در پیشرفت و ترقی مسجد به شمار می رود و چنانچه دارای شرایط لازم باشد، تأثیری به سزا در تحولات مثبت در جوانان و در نتیجه گرایش آنان به مساجد خواهد داشت، این صفات از این قرار است:

1 ثابت بودن

شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و .... از جمله اموری است که در عملکرد وی نقشی مهم دارد، خصوصیات و اوضاع خاص هر محل و اهالی آن باعث می شود که وی تصمیم مقتضی اتخاذ کند و در راه اجرای آن گام بردارد که ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل این مسأله را عملی می سازد.

2 توانایی علمی

از عواملی که می تواند در جذابیت امام جماعت مؤثر باشد، توانایی و اندوخته های علمی اوست، چرا که ممکن است سؤالی از طرف جوانان در حیطه ی تخصصی او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمینه های مختلف از جمله جامعه شناسی و روان شناسی جوانان و غیره، پاسخ دهد . طبیعتاً قدرت علمی روحانی مسجد باعث اطمینان و اعتماد مردم، به خصوص جوانان می شود و آنان نیز همواره سعی می کنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمینان خاطر و طیب نفس با وی معاشر باشند و از کمالات و معلومات او بهره مند شوند.

3 نظم و انضباط

امام جماعت ضرورت دارد که در کلیه ی کار های مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات کند، به موقع به مسجد بیاید، نماز را اقامه کند و اوقات سخنرانی و ارشاد مردم را تنظیم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بیان کند و از ذکر مطالب اضافی و اطاله ی کلام خودداری ورزد.

ما در زمانی زندگی میکنیم که معروف به عصر فست فوتی است، به این معنا که زندگی با سرعت و خلاصه وار پیش می رود، و مردم حوصله و صبر گذشته را ندارند، به همین دلیل توجه به این نکته میتواند نقش موثری در جذب جوانان و نوجوانان به مسجد داشته باشد.

4 برخورداری مسجد از امام جماعت خوش خلق

رسول گرامی اسلام(صل الله علیه واله): با دیگران با گشاده رویی مواجه شو.

امام باقر (علیه السلام): تبسم در برابر دیگران را حسنه دانسته اند.

1- کینه توزی:

پیامبر اکرم (صل الله علیه واله): خوش رویی کینه را می زداید.

2- پایان دادن به دشمنی

امام علی (علیه السلام): خوش رویی تو آتش دشمنی را خاموش میکند.

3- ایجاد الفت ومحبت:

امام باقر (علیه السلام): خوش رویی و گشاده رویی آوردگاه محبت است.

4- قرب به خداوند:

امام باقر (علیه السلام): خوش رویی آوردگاه نزدیکی به خدای عزو جل می باشد.

5- فرجام نیک:

پیامبر اکرم (صل الله علیه واله): عدم  خوش رویی تو را از بهره دنیا و آخرت باز می دارد.

عامل دیگری که می تواند جوانان را به سوی مسجد جذب کرده و به ترویج فرهنگ نماز کمک کند، ویژگیهای شخصیتی و رفتاری امام جماعت مسجد است. خلق و خوی نیکوی امام جماعت مسجد و مهارت اجتماعی او در برقراری ارتباط با نمازگزاران فوق العاده مؤثر است. اگر رفتار مناسب و حاکی از احترام مشاهده نمایند، به نماز علاقمند می شوند.

به فرموده پیامبر عزیز اسلام(صلی الله علیه و اله) امام جماعت زمانی می‌تواند امین مردم باشد و اعتماد مردم را به خود جلب کند و جوانان با آرامش در کنار او بنشینند و رازهای درونی خود را برایش بگشایند که دنیا زده  و مداح سلاطین نباشد.

که اگر چنین شد مردم برای حفظ دین خود، باید از او بگریزند. الْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ الرُّسُلِ مَا لَمْ یَدْخُلُوا فِی الدُّنْیَا قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا دُخُولُهُمْ فِی الدُّنْیَا قَالَ اتِّبَاعُ السُّلْطَانِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَاحْذَرُوهُمْ عَلَى دِینِکُمْ (کافی:1/46)

شخص رسول گرامی اسلام یکی از ابزار های موفقیتش در جذب مردم به اسلام اخلاق نیکوی ایشان بود، اخلاقی که دوست و دشمن از آن به نیکی یاد میکنند و این اخلاق و سعه صدر باعث شده بود دشمنان را  به زانو در آورد.

•         و قولو للناس حسنا

•         و لا تنابزوا بالالقاب

•         ویل لکل همزه لمزه

•         امام صادق (علیه السلام) فرمودند: یکی از مصادیق خوش اخلاقی، پاکیزه سخن گفتن است.

5 بیان ساده و شیوا

مطالبی که امام جماعت بیان می کند، باید حتی المقدور ساده و شیوا باشد و از تلفظ کلمات و جملات عجیب و غریب و نا مأنوس بپرهیزد، چرا که عمده ی مخاطبان وی بی سواد، کم سواد و ناآشنا به کلمات تخصصی هستند، در غیر این صورت با توجه به روحیه ی جوانان و کم ظرفیت بودن آنان، خستگی و کسالت بر آنها عارض می شود.

داشتن بیان زیبا و قشنگ و آشنایی با فنون سخنرانی میتواند کمک بسزایی به امام جماعت در جذب جوانان به مسجد کند.

6 ابتکار خلاقیت

برخی از امامان جماعت هنگام سخنرانی آموخته های علمی خود را همان گونه که فرا گرفته اند، بیان می کنند، در حالی که می توانند با ذکر مثال ها و حکایت های تاریخی، مطالب و کلمات قصار، شوخ طبعی و داستان های شیرین را با رعایت نکات روانشناسی جوانان به گونه ای زیبا و جذاب تر عرضه کنند.

استفاده از ابزار روز و تلاش در ارائه مطالب در قالب جدید میتواند کمک خوبی برای جذب باشد.

7 احترام و تواضع

همیشه با احترام به دیگران و داشتن حالت تواضع در مقابل همنوعان، نوعی ارادت قلبی دیگران را در حق خود جذب می کنیم، حال اگر تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی، آن هم با جوانان که دارای قلبی پاک و جویای محبت هستند، صورت گیرد، قطعاً موفقیت های چشمگیری به دست خواهد آمد. این روش از جمله طرق تبلیغ عملی است که در تاریخ صدر اسلام خصوصاً در وصف پیامبر گرانقدر اسلام(صلی الله علیه و اله) نقل شده است و نتایج بسیار خوبی هم در بر داشته است.

امامان معصوم (علیهم السلام) نیز در برخورد با دیگران و خطاب قرار دادن آنها کمال احترام را رعایت می کردند بگونه ای که علاقه خود برای مناظره با امام را از خود نشان می دانند.

8 آراستگی ظاهری

روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونه ی خوبی ها مطرح شود بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممکن لباس بپوشد، تمیز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر خوشبو استفاده کند، مواظب نظافت دهان و دندان و احیاناً بوی بد دهان خود باشد و در مجموع مسأله ی نظافت ظاهری را فراموش نکند. رسول گرامی اسلام در پشت درب منزل، کوزه آبی که دهانه بزرگی داشت قرار داده بودند و هنگام خروج از منزل چهره مبارک را درون آن دیده و موهای سر و محاسن را مرتب می کردند، ضمن اینکه بیشترین سفارش به خرید و استعمال عطر را ما از بیانات حضرتش سراغ داریم و همه اینها دلیل بر اهمیت نظافت و خوشبویی مبلغ دینی است.

9 توانایی جسمی

در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی ها لازم است مسائلی نظیر وقت دیگران و کهولت سن حاضران مراعات شود حال اگر امام جماعت سن بالایی داشته باشد، طبیعتاً نماز طولانی می شود و ممکن است مأمومان خسته شوند. انرژی امام جماعت میتواند به مخاطبان انرژی دهد و کسالت و بیماری او نیز روح مسجد را درگیر خواهد کرد.

10  درک موقعیت سنی نوجوانان و جوانان

موقعیت سنی جوانان و نیازها و روحیات آنان در این سنین باید مورد توجه قرار گیرد . لازم نیست همیشه از آنان بخواهیم در کلیه ی مراسم ادعیه و زیارات شرکت و گریه و زاری را پیشه کنند، زیرا نوجوانان و جوانان در کناراین مسائل معنوی، نیاز به تفریحات سالم و بانشاط، ورزش و آموختن دانش روز را دارند. تحرک و انرژی زیاد از خصوصیات این دوران است و جوانان به تنوع بیشتری نیازمندند.

مخاطب شناسی در عرصه تبلیغ حرف اول را می زند، یعنی امروزه تا مشخص نشود مخاطبی که قرار است مورد خطاب قرار گیرد، چه خصوصیات و علایقی دارد، کاری انجام نمیگیرد، مخاطب در هر سنی باید از 4 لحاظ مورد توجه امام جماعت قرار بگیرد:

الف: جنسیت ب: تحصیلات ج: مکان زندگی و فرهنگ آنجا د: سن مخاطب 

امام جماعتی موفق عمل میکند که به این نکات توجه لازم را داشته باشد، این نکات کمک میکند نوع برخورد، محتوا و شیوه ارائه محتوا متناسب با مخاطب باشد، که این خود احتمال تأثیر گذاری را بالا می برد.

ویژگیهای دوران نوجوانی

1. دوره انتقال از  کودکی

2. خیال پردازی و رویا در بیداری

3. سن جستجوی هویت

4. افسردگی و هیجان

5. دوره مساله آفرینی

6. دوستی های افراطی

7. توجه به جنس مخالف

8. پرخاشگری

9. لجبازی

10. عیب جویی و سنت شکنی

11. رفتار های متناقض و گرایش های متضاد

12. شروع اجتماعی شدن

13. ابتکار فوق العاده و ذهن فعال

14. بی با کی

ویژگی های سن جوانی

1.      کسب استقلال کامل (مالی ، فکری ، گرایشی)

2.      شکل دهی  هویت

3.      ایجاد و تحکیم موقعیت شغلی

4.      انتخاب  همسر و سازش با ازدواج

5.      ایفای نقش پدر و مادری و پرورش فرزندان 

برخی از تفاوت های روان شناختی زن و مرد

1.      خانم ها جزئی نگرند ،آقایان کلی نگر ند

2.      آقایان بیشتر اهل احتیاط و خانم ها اهل اعتماد هستند

3.      خانم ها احساس مدارند و آقایان اندیشه محور

4.      لزوم دقت در الفاظ درجمع بانوان و لزوم دقت در مفاهیم در جمع آقایان

5.      آستانه تحمل خانم ها بالا و آقایان  پایین است

6.      در آقایان انگیزه سازی ابتدایی مهم است ولی در خانم ها انگیزه سازی میانی

7.      در خانم ها اول تبشیر بعد انذار به عکس آقایان

8.      اولویت خانم ها ماندگاری کلام است و اولویت آقایان رفتار سازی است

ویژگیهای مشترک بین پسران و دختران

·        - انرژی زیاد

·        - آمادگی بالا برای شادی و خنده

·        - بی علاقگی ابتدایی نسبت به روحانی

·        - برخلاف تصور پذیرش بالا نسبت به قرآن و روایات دارند.

·        - دوست مداری شدید

·        - نوگرائی شدید نس بت به مطالب

·         علاقه به جنس مخالف

11  دوستی با نوجوانان و جوانان

امام جماعت مسجد می تواند با کنار گذاشتن بعضی از محدودیت های کاذب یا غیر ضروری، بین خود و جوانان، آن ها را به خود نزدیک کند. به قدر معقول با آنان صحبت کند، احوال آن ها را در حالت عادی و غیر عادی جویا شود و حتی المقدور در همنشینی ها و مجالست ها همراه آنان باشد.

ضمن اینکه برگزاری اردوهای پر نشاط و همراه شدن امام جماعت با جوانان در این اردوها میتواند ارتباط خوبی بین امام جماعت و جوانان فراهم آورد.

12  رویکرد جوان گرایی در انتخاب امام جماعت مسجد

معمولاً جوانان از همسن و سالان خود تأثیرپذیری بیشتری دارند تا بزرگترها و این به دلیل نزدیکی جهان احساسی و عاطفی آنهاست. در حال حاضر بیشتر ائمه جماعات مساجد افراد مسنّی هستند که با دنیای پر از نشاط ، هیجان و احساسی نوجوانان و جوانان بیگانه اند، هرچند افرادی هم وجود دارند که در جذب جوانان توانایی زیادی دارند. اما نیاز است که در میان امامان جماعت مساجد به جوان گرایی هم توجه داشته باشیم. جوانان امروزی چون نمی توانند با امام جماعت بزرگتر از نظر سنی، رابطه برقرار کنند و جواب پرسشهای خود را از او بگیرند پس به ایجاد فاصله می اندیشند و از او می گریزند.

13 « این پل راه نجات است و باید از آن بروی تا نجات یابی »

 وقتی مبلغ به مخاطب خود می گوید امام خود از روی همان پلی که برای دیگران توصیف کرده عبور نکند، مخاطبین او شک می کنند که اگر این پل واقعاً پل محکمی است چرا خودت نمی روی؟ انبیاء و اولیاء کسانی بوده اند که ابتدا خود از روی پل رد می شدند، آن سوی پل که می رسیدند به مردم می گفتند: شما نیز بیایید. مبلّغ صالح به مردم می گوید که بیایید و مبلّغ دروغین به مردم می گوید: بروید این راه خیلی خوب است، راه نجات در آن است. به بهشت ختم می شود.

14 نداشتن تعصب بی مورد

تعصب، جزمیت و تحمیل سلایق شخصی باعث سرخوردگی جوان از مذهب می گردد. مبلّغ قبل از تبلیغ و قبل از آنکه مطلب مورد نظر خود را به ذهن مخاطب برساند، می بایست فضای ذهنی خود را از پیشداوری نسبت به مخاطب خویش پاک سازد و در این مرحله تصور شخصیت کافر یا منافق از طرف مقابل، تلقی ناصحیحی می باشد.

15 معنویت و علمیت امام جماعت

کسی که در مقام تبلیغ کننده قرار می گیرد باید طوری عمل کند که مخاطب و یادگیرنده، منزلت و پایگاه علمی و معنوی او را به عنوان مرجع و منبع مورد اتکاء و اطمینان بپذیرد. بدون فراهم کردن چنین شرایطی و بدون توجه به میزان اقتدار معنوی، نه قدرت سیاسی و فیزیکی، امکان تأثیرگذاری بر مخاطب بسیار ضعیف و ناپایدار خواهد بود.

امام جماعت خود باید عامل به دستورات معنوی دین و سرشار از معنویت باشد و این عاملی زیبا و کارآمد برای جذب جوانان به محیط مسجد خواهد بود.

د) برنامه های فرهنگی مسجد

ذوق، سلایق و افکار قاطبه نوجوانان و جوانانی که معمولاً حضور فعالی در مسجد دارند، مورد توجه قرار نمی گیرد. با توجه به شرکت تعداد بیشماری از نوجوانان و جوانان در مساجد، لازم است، در اجرای برنامه ها، سلیقه های آنان مد نظر قرار گیرد. اما برنامه ریزی سنتی موجب شده است تا نظرات و خواسته های این قشر نادیده انگاشته شود که این امر موجبات دلخوری و ناراحتی آنان را فراهم می سازد.

مسائل و مشکلاتی که در برنامه های فرهنگی، تبلیغی و دینی مساجد وجود دارند و باعث ایجاد فاصله بین جوانان و مسجد می شوند، عبارتند از:

-1 متنوع نبودن برنامه های مساجد و نیز روشهای تبلیغ و ناآشنا بودن گردانندگان آن با شیوه های نوین جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و در مقابل متنوع و جذاب بودن برنامه های مراکز و اماکن تفریحی اجتماعی نظیر: باشگاههای ورزشی، کلوب ها، کافی نت ها، ماهواره و .... باید اذعان داشت که برنامه های بعضی از مساجد اغلب یکنواخت، کسالت آور و خسته کننده است.

-2 اعمال روشهای خشک و مستبدانه در بعضی برنامه ها و آموزشهای مذهبی و به کارگیری شیوه های غلط تعلیمی و درخواست اطاعت کورکورانه و بی قید و شرط که موجب بی علاقگی و دلسردی از دین و مراکز دینی به خصوص مساجد در میان نوجوانان و جوانان می شود.

-3 ملحوظ نداشتن شاخصهای مذهبی، فرهنگی، بومی، نژادی، زبانی و نیز عدم به کارگیری اولویت های اصلی در برنامه های فرهنگی-تبلیغی موجب شده است تا تعدادی از برنامه ها و فعالیتهای اجرایی برای نوجوانان و جوانان از نتایج مثبت و مطلوبی برخوردار نباشد.

-4 کمتر مشاهده می شود که در انجام برنامه های مذهبی و اسلامی از وجود اندیشمند ان و صاحب نظران بزرگوار استفاده شود. استفاده از اساتید دانشگاهی و حوزوی مطّلع، موجب اقبال نوجوانان و جوانان به مساجد خواهد شد.

-5 حاکم بودن افکار عام نگر، همراه با اجرای برنامه های عامه پسند و سنتی که اینگونه برنامه ها بیشتر مورد پسند بزرگسالان و سالخوردگان است.

-7 طولانی شدن برنامه های اجرایی مساجد، به ویژه سخنرانی و خطابه وعاظ، ائمه جماعات و مبلغین و نیز اقامه نماز و اجرای مراسم دعا و زیارت.

-8 خلاء برنامه ریزی منسجم، مرتب و منعطف در مساجد موجب شده است تا اغلب مساجد ما دچار برنامه های یکنواخت و کسل کننده شوند.

-9 حاکم نبودن روحیه جوان گرایی و تفکر جوانی و در نظر نگرفتن سلایق و نظرات جوانان، در برنامه ریزی فعالیت ها توسط مدیریت مساجد.

-10 منطبق نبودن برنامه های مساجد با نیازهای فکری و فرهنگی جوانان و متناسب نبودن با شرایط زمان و مسائل مبتلا به روز جامعه.

-11 فقدان تجهیزات، لوازم و ابزار مناسب نرم افزاری مدرن و روز در مساجد (رایانه، وسایل آموزشی و کمک آموزشی و ...)

-13 نبود برنامه های زمان بندی شده و تعریف شده کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت در مساجد.

پیشنهادات در رابطه با رفع کاستی ها و نواقصات مربوط به برنامه ریزی های فرهنگی مساجد:

1- استفاده از جوانان و نوجوانان

-2 در برنامه ریزی فرهنگی و دینی مساجد به نیازها، علایق و سلایق نوجوانان و جوانان توجه شود.

-3 انطباق محتوای برنامه های فرهنگی مساجد با نیازهای فکری جوانان، مقتضیات زمان، و مسائل مبتلا به روز جامعه.

-4 استفاده از تکنولوژی آموزشی روز در اجرای برنامه های آموزشی، فرهنگی، دینی و ... مساجد

-5 تشکیل بانک اطلاعات و مرکز اطلاع رسانی و گروه ویژه مطالعاتی و تحقیقاتی به منظور انجام پژوهش در مورد ارزیابی برنامه های فرهنگی مساجد.

-6 بهره گیری از وجود اساتید و صاحب نظران مشهور دانشگاهی و حوزوی در برنامه های فرهنگی و دینی مساجد.

-7 تنوع بخشیدن به محتوای برنامه های فرهنگی مساجد از نظر موضوع، روش و اجرا.

-8 استفاده از شیوه های نوین آموزشی در ارایه و انتقال مفاهیم و ارزشهای دینی و مذهبی به نوجوانان و جوانان.

9- « اصل آسان گیری » و « اصل اعتدال و میانه روی » در آموزش مسائل و مفاهیم دینی به نوجوانان و

جوانان از سوی مربیان دینی و مبلغین رعایت گردد.

-10 پرهیز از اجرای برنامه های یکنواخت، تکراری و خسته کننده.

-11 تجهیز مساجد به امکانات، لوازم و ابزار فرهنگی روز دنیا از قبیل کتابخانه های تخصصی، سالن مطالعه، کامپیوتر، وسایل آموزشی و ....

-12 طرح کردن مسائل و مشکلات نوجوانان و جوانان محله و برنامه ریزی در راستای رفع و حل مشکلات آنان.

13- عدم یکسو نگری در اجرای برنامه های فرهنگی مساجد.

-14 داشتن مدیریت زمان در برنامه های فرهنگی و دینی مساجد به طوری که سعی شود برنامه های اجرایی مساجد (سخنرانی ها، کلاسهای آموزشی، همایش ها، مراسم دعا و ...) کوتاه و متناسب با ظرفیت های جسمی، روحی و روانی، ویژگی های سنی و ذهنی مخاطبین طراحی و اجرا گردد تا از خستگی، دلزدگی و در نتیجه گریز جوانان از برنامه های فرهنگی مساجد جلوگیری به عمل آید.

-15 برنامه های فرهنگی و دینی مساجد برای نوجوانان و جوانان جذاب، مفید بوده و هنر و مهارت را به آنان بیاموزد. « زیستن دینی »

-16 مشارکت دادن نوجوانان و جوانان در امر برنامه ریزیهای فرهنگی و دینی و اجرای برنامه ها در جذب جوانان به مسجد مؤثر است.

-17 بسیاری از جوانان به این خاطر از مساجد دوری می کنند که آن را همیشه مکانی برای گریه، موعظه و عبادت می دانند در حالیکه اسلام نقش مسجد را علاوه بر عبادت، مکانی برای آموزش، تعلیم و تربیت و شادابی جامعه معرفی کرده است. اگر این روحیه شادابی و طراوت همراه با حفظ حریم های اسلام به مساجد برگردانده شود، مکانی برای گرایش جوانان خواهد بود. اجرای برنامه های فرهنگی، آموزشی و هنری و برگزاری اعیاد اسلامی مثل قربان، نیمه شعبان، فطر، غدیر، میلادیه های ائمه اطهار(ع) و ... روح نشاط را به جامعه برمی گرداند.

18- بررسی نیازهای روز جوانان و پاسخگویی به آنها در برنامه های مسجد

ه) خانواده

یکی از عوامل مهم در راستای برداشتن فاصله میان مسجد و جوانان و ایجاد حلقه عاطفی بین آن دو است. این وظیفه پدر و مادر است که کودک را از همان ابتدای کودکی با مسجد و انجام فرایض دینی مثل نماز و روزه آشنا کنند که در دین اسلام سفارش زیادی به آن شده است.

در روایات آمده است فرزندان خود را از کودکی به نماز و روزه عادت دهید تا تقید به فرایض در بزرگسالی برای آنان دشوار نگردد

اگر پدر و مادر فرزند خود را از کودکی به حضور در مسجد و خواندن نماز و عبادات عادت دهد، این سنت پسندیده رفته رفته در ذهن کودک نقش بسته و با آن مأنوس می گردد. مساجد نیز می توانند با برپایی برنامه های آموزشی و هنری اولین قدم را برای ایجاد این رابطه عاطفی بردارند.

در بحث خانواده نیز مانند مباحث مطرح شده اگر خانواده با برخی از مباحث روانشناسی رشد آشنا باشد متوجه می شود که با فرزندان خود در سنین مختلف، برخوردهای خاصی باید انجام گیرد و برای درگیر نمودن آنها با مسایل تربیتی و اخلاقی خصوصا نماز، روشهای مخصوص به کار گرفته شود.

برای مثال: کودکان در سنین زیر چهار سال شدیدا تقلید پذیر از پدر و مادرند، در این زمان بهترین راه تأثیر گذاری بر کودکان این است که پدر و مادر اعمال دینی را در حضور کودک انجام دهند، تا او این اعمال را دیده و سعی در انجام آن کند، که در این صورت باید والدین امکانات لازم را در اختیار کودک قرار دهند و در همین زمینه و برای علاقه مند کردن کودکان به مسجد باید خود والدین مقید به نماز در مسجد باشند، تا این علاقه مندی در کودک ایجاد گردد.

اما زمانی که خانواده علاقه خاصی برای حضور در مسجد نداشته باشند، مطمئنا کار برای جذب نوجوان و جوانی که در این خانواده رشد پیدا کرده سخت خواهد بود. بنابراین باید برای جذب جوانان و نوجوانان به مسجد از همان ابتدای زندگی و کودکی فرزندان، سعی در جذب خانواده ها خصوصا خانواده های جوان به مسجد شود.

تا با حضور خانواده های جوان در مسجد با همه روشهای ذکر شده و آموزش آنها در چگونگی تربیت دینی فرزندان زمینه حضور نوجوانان و جوانان در آینده نزدیک در مساجد  را فراهم سازیم.

بنابراین این موضوع هم نقش بسیار مهمی دارد که خانواده ها هم مورد آموزش قرار گیرند، که این خود بابی جدید می طلبد که خانواده ها را چگونه به مسجد بیاوریم و با برنامه های کاربردی و جذاب، سعی در آموزش آنها در عرصه برخورد با همسر و چگونگی تربیت صحیح و دینی فرزندان داشته باشیم. 

در بحث خانواده امام جماعت میتواند با درگیر نمودن خانواده ها در مباحث و همچنین آموزش خانواده ها در این رابطه، یک پل ارتباطی خوبی بین خانواده و مسجد ایجاد کند، تا به این واسطه جوانان و نوجوانان را جذب مسجد کنند.

ر) مدرسه

امروزه، لازم است مدارس یک علاقه واقعی و باطنی برای حضور مستمر و ارتباط نزدیک دانش آموزان با مساجد در آنان ایجاد کنند. در این راستا، مدارس نباید فقط به ساختن نمازخانه ها اکتفا کنند . هرچند ساخت و توسعه نمازخانه ها اقدامی مثبت و ارزنده برای رسیدن به ارزشها و مقدسات والای دینی است، اما هیچگاه جای مساجد و اثرات سازنده ی آن را نمی گیرد . لازم است همه ی تلاش دست اندرکاران تعلیم و تربیت بر این باشد که پیوندی واقعی بین خانه، مدرسه و جامعه (این مثلث تربیتی) ایجاد کنند. البته این پیوند باید مستمر باشد نه مقطعی. فرهنگ انس گرفتن با مسجد و در رأس آن نماز به عنوان یک حرکت ارادی، آگاهانه و مستمر باید از آغاز دوران کودکی در نظام تربیتی خانه، مدرسه و جامعه به عنوان یک اصل مهم تربیتی مد نظر قرار بگیرد.

مدرسه محل آموزش و یادگیری است و غالبا دبیران موفق الگوی دانش آموزان قرار میگیرند، در این محیط آموزشی که دانش آموزان آمادگی دریافت آموزشهای گوناگون را دارند، با برنامه ریزی و مخاطب شناسی دقیق می توان شرکت در مسجد و مکان های مذهبی را آموزش داد، در این مورد هم، پیوند خوب امام جماعت مسجد محل با مدرسه و حضور منظم ایشان در برنامه های فرهنگی، اردویی مدرسه، می تواند عامل خوبی برای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد باشد.

آنچه تجربه نشان داده، حضور روحانیت در مدارس و داشتن ارتباط صمیمی و دوستانه با دانش آموزان توانسته در جذب جوانان به مسایل مذهبی نقش خوبی ایفا نماید، ضمن اینکه غالب افرادی که در دوره دبیرستان علاقه مند به تحصیل در حوزه علوم دینی می شوند، از شروع این فرایند با ارتباط دوستانه با یک روحانی در مدرسه یاد می کنند.

بنابراین یکی از مهمترین عوامل عملی جذب جوانان به مسجد و محیط های مذهبی، حضور روحانی پرنشاط، باسواد، جوان و خلاق در مدارس می باشد. 

ز) سایر عوامل پیوند دهنده میان مسجد و جوانان

1-  ترجمه و توضیح دعا ها و اذکار

به منظور رفع بعضی شبهات و ابهامات که از سوی نوجوانان و جوانان مطرح می شود مثل اینکه چرا یک سری عبارات را به زبان عربی می خوانیم در حالی که نمی دانیم مخاطب ما کیست؟ حتی المقدور سعی کنیم به همراه دعاها، ترجمه ی آن ها را نیز به زبان ساده و روان بیان کنیم، تا ارتباط بین خواننده ی دعا و مخاطب او، یعنی خداوند را محکم تر کنیم.

2- استفاده از هنر

بدون شک بیان قصه های لطیف و خاطرات زیبا و به یادماندنی درباره نماز و اهمیت آن در زندگی در به تصویر کشیدن نگرش و رفتار پیشوایان، رهبران و الگوهای « هنر نمایش » و استفاده بهینه از محبوب در ارتباط با نماز می تواند تأثیرات بسیار مؤثر در گرایش نوجوانان و جوانان به مسجد و توسعه فرهنگ نماز داشته باشد.

« صدا و سیما » نقش اصلی را می تواند ایفا نماید و نکته ای که در تهیه، تولید، پخش و ارایه این گونه برنامه ها باید رعایت شود، توجه به ویژگی های سنی، ذهنی و شرایط فرهنگی - اجتماعی مخاطبان است.

3- الگو و همانند سازی

 در روند توسعه فرهنگ نماز و ایجاد پیوند بین مخاطب و مسجد، لازم است الگوهای والای نمازگزاران واقعی به افراد جامعه معرفی شوند تا نوجوانان و جوانان با بینش روشنی به الگوگیری از آنها بپردازند. (استفاده از روش الگویی) افرادی که علاقه به نماز ندارند و یا نمازگریز هستند نیز به خاطر وجود نداشتن الگوهای مناسب و عدم اهتمام والدین به این موضوع با افراد بی نماز و نمازگریز همانندسازی نموده و آنها را الگوی شخصیتی خویش قرار داده اند، بنابراین والدین و مربیان باید از نخستین دوران کودکی، هم خود به عنوان الگوی مناسب برای کودکان و نوجوانان بوده و هم افراد دیگری را که اهل نماز هستند به عنوان الگو معرفی نمایند وبالطبع نوجوانان و جوانان هرچه از الگوهای مناسب تر و والاتری بهره مند شوند، کمتر دچار آسیب نمازگریزی می شوند.

4 - به کارگیری روش محبت

از نیکوترین و و اساسی ترین روشهای تربیت دینی جامعه و عامل اساسی توسعه فرهنگ نماز، به است. با توجه به سرشت آدمی و تأثیرپذیری انسان از نرمی و دوستی، و انزجار فطرت آدمی از تندی و خشونت گرایی، نیکوترین راه و رسم تربیت مذهبی کودکان و نوجوانان و همچنان عامل مؤثر در ترویج فرهنگ نماز آنان و ایجاد حلقه بین اقشار جوان و مسجد، به کارگیری روش محبت است.

5- بیان ویژگیهای اخلاقی نماز گزاران

 یکی دیگر از روشهای ترغیب نوجوانان و جوانان به نماز و تشویق آنان برای حضور در مساجد « ترسیم چهره ای زیبا و جذاب از نمازگزاران و بیان ویژگیهای اخلاقی و رفتاری انسان های مسجدی » است تا دیگران با دیدن جلوه های رفتاری آنان در عرصه های مختلف به نماز و مسجد گرایش پیدا کنند.

6-    بیان اهمیت و موقعیت والای مسجد

اهمیت مسجد و تفاوت فعالیتهای انجام شده در مساجد و مکانهای دیگر میتواند عامل جذب خوبی باشد.

7-  بیان رمز و راز نماز و آثار و فواید آن و آشنا کردن جوانان با فلسفه اعمال عبادی یکی دیگر از روشهای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و ترویج فرهنگ نماز می باشد.

8- انعکاس فعالیت ها

فعالیت های مسجد باید در بین مردم منعکس شود (از طریق صدا و سیما و ...) تا از آن مطلع شوند این اطلاع و آگاهی از فعالیت های گوناگون باعث تشویق و دلگرمی مردم می شود و سامان و نظم امور مسجد را نمایان می سازد.

9- مساجد گره گشای مشکلات جوانان می باشد

اگر مردم به ویژه نوجوانان و جوانان بدانند که برخی از مشکلاتشان در مسجد رفع می شود، طبیعتاً به مسجد روی می آورند، مثلاً اگر کلاس های رفع اشکال و تدریس خصوصی به شکل آسان در مسجد تشکیل شود، یا با تشکیل صندوق های قرض الحسنه بخشی از نیازهای مالی جوانان تأمین گردد، آنان با امید به آینده و با حس اینکه مأمنی برای حل مشکلات خود دارند به مسجد خوشبین شده و به آن روی می آورند.

10- خادمین و هیأت امنای مساجد

اکثر خدام و اعضای هیأت امنای مساجد از افراد کهنسال، باز نشسته و بیسواد یا کم سواد هستند، و این گونه افراد روحیه ی برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا که خستگی روحی و پیری در اعصاب و روان انسان تأثیر می گذارد، شایستگی لازم را برای اداره ی مساجد ندارند و باعث گریز نوجوانان و جوانان از مسجد می شوند. پس باید خادمان مسجد از افراد جوان ، تحصیل کرده و آگاه باشند تا اشکالات یاد شده پیش نیاید. لازمه ی جذب این افراد نیز تأمین مسائل اقتصادی ، امنیتی و رفاهی آنها است.

11- متأسفانه برخورد بعضی از نمازگزاران با نوجوانان و جوانان در مسجد به گونه ای است که آن ها را از هر چه مسجد و مسجدی است، متنفر می سازد، چرا که طریقه ی برخورد با نوجوانان و جوانان را نمی دانند در حالی که با استفاده از شیوه هایی مثل مسوولیت دادن و مراعات شخصیت جوانان ، می توان در جذب ایشان به مساجد مؤثر عمل نمود.

13-  بسته بودن مساجد در مواقع به غیر از برگزاری نماز جماعت و ایام خاص مثل ماه مبارک رمضان، ماه محرم و صفر و ... می تواند پیامدهای منفی داشته باشد. با هماهنگی ارگان ها و ادارات رسیدگی کننده به امورات مساجد، دستورالعملی برای مساجد تدوین و ارسال گردد تا مساجد به عنوان یک مکان عبادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، سیاسی و ... در طول روز باز بوده و پذیرای نوجوانان و جوانان و مسافرین باشد. این امر می تواند به تداوم و استمرار پیوند جوان و مسجد منتهی

گردد.

13- معمولاً در فرهنگ ما برای برگزاری مراسم عزاداری، سوگواری و ایام شهادت ائمه اطهار (ع) بیشتر بهاء داده می شود تا برگزاری جشن ها و مراسمات شاد و سرور به مناسبت میلادیه های بزرگواران دینی. با توجه به روحیه نشاط طلاب، هیجان و تحرک نوجوانان و جوانان اگر در مساجد برنامه های میلادیه ها در طول سال به صورت مرتب و منظم و باشکوه و عظمت برگزار گردد، این امر می تواند در گرایش نوجوانان و جوانان به مساجد مؤثر شود که متأسفانه تاکنون از این موضوع غفلت شده است.

14- از نظر سخت افزاری مساجد تقریباً ما مشکل نداریم اما از لحاظ نرم افزاری مساجد مشکل اساسی داریم. معمولاً مساجد زیبا در کشور ما ساخته می شود اما متأسفانه غافل از اینکه برنامه ریزی فرهنگی برای مساجد نداریم. باتوجه به کارکردهای فرهنگی، عبادی، سیاسی، اجتماعی، علمی، دینی، آموزشی و ... مساجد لزوم برنامه ریزی فرهنگی برای مساجد از سوی مسوولان فرهنگی و نهادهای ذیربط از ضرورت خاصی برخوردار است که این امر می تواند در گرایش جوانان به مساجد تأثیر بسزائی داشته باشد.

15 -از مساجد فعال در روز جهانی مساجد تقدیر شود و از آنها حمایت شود تا یک رقابتی مساجد فعال در جذب جوانان به مساجد ایجاد گردد.

با تشکیل شوراهای محلی و واگذار کردن بعضی از موضوعاتی که قرار است مردم در آن خصوص با مساجد ارتباط برقرار کنند، به مساجد، ارتباط بین مردم به ویژه جوانان با مسجد تقویت می یابد.

16- نظم

مسجد باید منظم باشد. معلوم باشد چه ساعتی در مسجد باز و چه ساعتی بسته می شود تا مردم سرگردان و بلاتکلیف نباشند و زمان باز و بسته بودن مسجد در تابلو اعلانات جلوی مسجد اطلاع رسانی گردد. در همه برنامه های مسجد باید نظم باشد.

17- برنامه ریزی

مسجد برای هر سلیقه و جمعیتی باید برنامه مناسب داشته باشد . برای هر یک از کودکان، بزرگسالان، دانشجویان، جوانان و ... باید برنامه خاصی داشت. برای آنها که اهل دعا هستند برنامه دعا، برای آنها که اهل کتاب هستند، کتابخانه و برای جوانان آنچه مناسب سلیقه جوانان است، برنامه ریزی شود.

18- عدم مزاحمت

مسجد نباید برای همسایه هایش مزاحمت ایجاد کند. متأسفانه بعضی از مساجد به شکلی است که اگر کسی بخواهد خانه بخرد، خانه کنار مسجد را نمی خرد برای اینکه بلندگو را روی پشت بام گذاشته اند و تا ساعت 12 شب برنامه از آن پخش می شود. مگر مستمعین روی پشت بام هستند که این کار لازم باشد؟ ما فقط موقع اذان می توانیم صدای اذان را با بلندگو به همه شهر برسانیم . بلند کردن صدای بلندگو برای برنامه های مختلف، عدم وجود پارکینگ برای مسجد، بد بودن وضعیت فاضلاب مسجد و ... از عوامل ایجاد مزاحمت برای مردم است.

19- خوش رفتاری

امام جماعت، هیأت امنا، خادم و همه باید با احترام با نوجوانان و جوانان برخورد کنند. اگر بچه ای به صف اول جماعت آمد اشکالی ندارد، اگر او را بگیرند و به صف دیگر پرت کنند، دیگر مسجد نمی آید . بچه ها را می شود با احترام جابجا کرد. متأسفانه خشونت در برخوردها و عدم رعایت آداب، باعث فرار بعضی از مردم از مساجد شده است.

امام علی(ع)، ره آورد مسجد، برای مؤمنان را چنین بیان می‌کند:

 
1. به دست آوردن دوستانی خداشناس، پرهیزگار و اهل یقین که انسان را در طی مدارج کمال انسانی یاری کنند.
2. بهره مند شدن از دانشی که موجب تقویت مبانی علمی و عملی توحید، اخلاق، مسائل مستحدثه و ... شود.
3. برخورداری از نشانه محکمی بر آیات الهی که الگوی آن در وجود امام جماعت و نمازگزاران تجلی یافته است.
4. رحمتی از خداوند طلب کرده و در انتظار تحقق آن بوده است و به برکات تجمع مؤمنان در مسجد به آن دست می یابد.
5. موعظه ای دلنشین و اثر گذار از عالم ربانی و انسان متقی شنیده و به موجب آن از ارتکاب عمل یا سخن زشتی دست شسته و به گناه گفتاری یا عملی آلوده نمی شود.
6. پند و اندرز هدایت گری شنیده و یک درجه از نردبان هدایت بالاتر رفته و با حکمت و برهان جدیدی در علم توحید آشنا می شود.
7. از ترس اینکه اعتبار و آبروی او در جمع مؤمنان نمازگزار کاستی نیابد و منزلت و شأن او کاسته نشود، گناهی را ترک می‌کند.
8.  حیا و آزرم ناشی  از اینکه ممکن است برخی نمازگزاران در کوچه و محله اعمال او را ببینند، موجب شده تا از عمل ناپسندی دست بشوید. 

هر یک از این هشت اثر حضور در مسجد برای اصناف و طبقات مردم از زن و مرد، کارساز و راهگشا ست.

و نقش عظیم و مأموریت وسیع مدیران را بیان می‌کند. این مهم زمانی به نتیجه مطلوب خواهد رسید که مسجد از جاذبه کافی برخوردار باشد و همه طبقات مردم به ویژه نسل جوان که از صفای قلب و معنویت بیشتری برخوردارد و به فرموده امام خمینی(ره) جوانان نزدیک ترند به ملکوت( صحیفه نور: 21/45)، حضور چشم گیری در آن داشته باشند.

منابع و مآخذ

1) قرآن کریم

. 2) موظف رستمی، محمدعلی؛ آیین مسجد ( 3 جلد)؛ نشر گویه؛ تهران: چاپ اول بهار 1382

3) مؤسسه مسجد (حجت الاسلام قرائتی، تقی)؛ آیین امامت مسجد؛ نشر مؤسسه مسجد؛ قم :. چاپ اول 1387

4) موظف رستمی، محمدعلی؛ تجارب مبلغین در خصوص جذب نوجوان و جوان به مسجد (از. مجموعه ره پویه - 6)؛ انتشارات دارالمعارف؛ قم: چاپ اول بهار 1387

5) به کوشش جمعی از کارشناسان؛ ترویج و توسعه ی فرهنگ نماز؛ انتشارات گنج معرفت؛ قم :. چاپ اول 1385

؛( 6) دکتر میرزایی مقدم، داود؛ مبلغان دینی و مخاطب شناسی (از مجموعه ره پویه – 13. انتشارات دارالمعارف؛ قم: چاپ اول بهار 1387

7) سایت فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.

8) سایت مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی (وابسته به پژوهشگاه و علوم فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی).

9) مشاهدات و گفتگوهای نویسنده مقاله از تعدادی مساجد و با گردانندگان آن.

10) مقاله آقای علی دژبانی

ادامه منابع
1- محسن قرائتی (1370)، یکصد و چهارده نکته درباره نماز، ناشر؛ چاپ و نشر و طرح اقامه نماز.
2- نماز نشانه حکومت صالحان(مجموعه مقالات)،1370، مشهد، ستاد اقامه نماز.
3- محسن قرائتی (1372)، پرتوی از اسرار نماز، چاپ 7، ناشر، طرح اقامه نماز.
4- نماز گنجینه ذکر و راز(1372)، تهران، موسسه فرهنگی قدر ولایت.
5- رجالی، تهرانی(1357)، نماز در نهج‌البلاغه، قم انتشارات دارالصادقین.
6- قائمی، علی(1375)، اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی، انتشارات ستاد اقامه نماز.
7- نوبهار، رحیم(1375)، مسجد نمونه، چاپ دوم، تهران، ستاد اقامه نماز
8- نماز راهی به سوی کامیابی (مجموعه سخنرانی و میزگرد) (1376)، ستاد اقامه نماز.
9- رفسنجانی، هاشمی (1376)، جایگاه نماز در حکومت، مجموعه سخنرانی و مقالات نماز راهی به سوی کامیابی، ناشر: ستاد اقامه نماز.
10- علیقلی، محمدمهدی (1376)، محراب عشق، قم، ستاد اقامه نماز.
11- شیرازی، علی(1377)، راز و نیاز عارفانه، قم، نشر خرم.
12- ابوالقاسمی، محمدجواد (1378)، امام و ماموم در جلوگاه حضور، تهران، نشر یاس‌کبود.
13- رهبری، حسین (1380)، مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت، تهران سازمان چاپ و انشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
14- مجموعه سخنرانی نماز، حکومت، تربیت، جلد دوم (1380)، ستاد اقامه نماز.
15- موسوی‌راد لاهیجی(1380)، نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
16- ولی ابر قویی ، روح اله (1385) - قم ، انتشارات رواق دانش .
17- قرائتی ، محسن (1386) - اولین سرمایه داران دنیا - مجله رشد مدیریت مدرسه ، شماره 7، دوره پنجم -صص7-4
18- دلبری، سید محمد (1387) - آسیب‌های تعلیم و تربیت دینی از نگاه شهید بهشتی - مجله رشد آموزش معارف اسلامی ، دوره 20 ، شماره 4 صص 13-4.
19- جعفری، حسین علی (1388) - 500 حدیث پیرامون نماز و مسجد ، چاپ سوم - موسسه فرهنگی انتشاراتی ستاد اقامه نماز. www.pasokhgoo.ir
20- روش جذب جوانان به مساجد چیست؟(1388)- www.2irib.ir
21- جوانان و مسجد(1388)- www.ido.ir.
22- انصـاری‌راد، علی‌اکبـر(1388)- راهـکارهـای ‌جـذب ‌جـوانان‌ بـه‌ مساجـد-www.andishegom.com.
23- شیوه‌ها و عوامل جذب جوانان به مساجد(1388)- www.taghribnews.ir.
24- جوان‌و جاذبه‌های مسجد، نقل از روزنامه ایران(1388)- www.sobheomid.ir.
25- جوانان ومسجد(1388)-‌

پیوست

مسجد مخصوص به خداست

یک پایگاه عبادی بودن مسجد در اسلام مسئله روشن است. اما خدای که در آن عبادت می شود، و خود آن مکان در نزد خدا چه جایگاهی دارد؟

خداوند جایگاه آن مسجد را در قرآن بیان می فرماید:

« وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا».

و این که مساجد ویژه‏ى خداست، پس هیچ کس را با خدا نخوانید.[1]

در این آیه این خانه توحیدی را مخصوص خود می داند و این نام مسجد را از سایر مکان های دیگر جدا کرده و از جایگاه بلندی که هیچ مکانی نمی تواند به پای آن برسد را روشن می سازد.

در روایتی که از پیامبر (ص) وارد شده است می خوانیم:

قال الله تبارک و تعالی : «ان بیوتی فی الارض المساجد، تضینی لاهل السماء کما تضینی النجوم لاهل الارض. الا طوبی لمن کانت المساجد بیوته. الا طوبی لعبد تومنا من بیته ثم زارنی فی بیته. الا ان علی المزبور کرامة الزائر. الا بشر الامشائی فی الظلمات الی المسجد بالنور الساطع یوم القیامة.

خداوند متعال می فرماید: خانه های من در زمین همان مساجد ند که برای اهل آسمان می درخشند، آنگونه که ستارگان برای اهل زمین می درخشند. خوشا به حال آنان که مساجد را خانه ی خویش قرار داده اند، خوشا به حال بنده ای که در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه ام زیارت کند! آگاه باشید که بر زیارت شونده لازم است که زائر خویش را بزرگ شمارد و به وی احسان کند. کسانی را که در دل تاریکی شب به سوی مساجد گام بر می دارند، به تودی درخشان در روز قیامت ، بشارت دهید[2]

خداوند حافظ خانه خود است

از آنجایی که معلوم شد ، خداوند مساجد را خانه خود می داند، حفظ آن را نیز به خود نسبت می دهد و می فرماید:

وَ لَوْ لَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لهَُّدِّمَتْ صَوَامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَوَاتٌ وَ مَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا

اگر خدا رخصت جنگ ندهد و دفع شر بعضی مردم را به بعضی دیگر نکند، همانا صومعه ها و دیر و کنش ها و مساجدی که در آن نماز و ذکر خدا بسیار می شود همه خراب و ویران می شد. [3]

در این آیه خداوند حفظ مسجد را به واسطه خود مردم می داند. و معنی این آن است که همیشه دفاع از مسجد بر مؤمنین واجب است و اگر لازم شد به خاطر آن به جهاد بر خیزید. خود این مسئله نیز جایگاه مسجد را در نزد خداوند عالم می رساند.

فقط مؤمنین می توانند مساجد را تعمیر کنند

إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ أَقَامَ الصَّلَوةَ وَ ءَاتىَ الزَّکَوةَ وَ لَمْ یخَْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسىَ أُوْلَئکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِین.

مساجد خدا را تنها کسى آباد مى‏کند که به خدا و روز واپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده است، پس امید است که اینان از هدایت یافتگان باشند. [4]

بلی تعمیر و آبادی یک مکان مقدس و پاک و مخصوص خدا را نمی تواند به واسطه ی غیر مؤمن انجام بگیرد. مکان چنین بلند مرتبه ای نمی تواند با دست پست ترین مردم آباد گردد.و خداوند چنین اجازه ای را به آنان نداده است.

مَا کاَنَ لِلْمُشْرِکِینَ أَن یَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِینَ عَلىَ أَنفُسِهِم بِالْکُفْرِ أُوْلَئکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَ فىِ النَّارِ هُمْ خَلِدُون

مشرکان که شاهد کفر خویشند حق ندارند مسجدهاى خدا را آباد کنند. آنها اعمالشان باطل است و در آتش جاودانند.[5]

و ما در تاریخ می بینیم که خداوند متعال مسجدی که با دست غیر مؤمن ، یعنی منافقان ساخته بودند؛ به خرابی و آتش کشیدن آن امر می فرماید:

وَ الَّذِینَ اتخََّذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَ کُفْرًا وَ تَفْرِیقَا بَینْ‏َ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِن قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنىَ‏ وَ اللَّهُ یَشهَْدُ إِنهَُّمْ لَکَاذِبُون

لَا تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلىَ التَّقْوَى‏ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یحُِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَ اللَّهُ یحُِبُّ الْمُطَّهِّرِین‏

هرگز در آن [مسجد] نایست [زیرا] مسجدى که از روز اول بر تقوا بنا شده شایسته‏تر است که در آن نماز کنى. در آن جا مردانى هستند که دوست دارند خود را پاک سازند، و خدا کسانى را که خواهان پاکى‏اند دوست مى‏دارد و کسانى [هستند] که مسجدى اختیار کردند که باعث زیان زدن و کفر و پراکندگى میان مؤمنان است، و نیز کمینگاهى براى کسانى که با خدا و پیامبر او از پیش در جنگ بودند مى‏باشد و [اکنون‏] سخت سوگند مى‏خورند که جز نیکى قصدى نداشتیم، ولى خدا گواهى مى‏دهد که آنها قطعا دروغگو هستند.

هرگز در آن [مسجد] نایست [زیرا] مسجدى که از روز اول بر تقوا بنا شده شایسته‏تر است که در آن نماز کنى. در آن جا مردانى هستند که دوست دارند خود را پاک سازند، و خدا کسانى را که خواهان پاکى‏اند دوست مى‏دارد.[6]

پس از این آیه معلوم می شود که مسجد خود به خود ذاتا تقدسی ندارد. پس آن وقت مقدس می شود که پایگاه توحید باشد و بر اهداف دین خدمت کند. محل ذکر خدا و عبادت بندگان مؤمن باشد. بنا بر این است که خداوند تعالی و تبارک تعمیر و آبادی مسجد را به دست مؤمنین می سپارد.

اما در صورتی که غیر مؤمن دست به تعمیر بزند و بخواهد با ساخت آن جلوی هدف آن را بگیرد و جامعه اسلام را تضعیف کند ، به همان عبادت خدا و ذکر خدا فتنه به پا کند آن وقت چنین مسجد تقدس خود را از دست می دهد.این حدیث را از امام صادق (ع) روایت شده تأید می کند ، امام به یونس ین یعقوب خطاب می فرماید:

ملعون ملعون من لم یو و قر المسجد . تدری یا یونس ! لم عظم الله حق المسجد و انزل هذه الایة : و ان المسجد لله فلا تدعوا مع الله احدا ؟ کانت الیهود و النصاری اذا دخلوا کنائسهم اشرکوا بالله تعالی.فامر الله سبحانه نبیه ان یوئد الله فیه و یعبده

ملعون است ملعون است، کسی که مسجد را بزرگ نشمارد. ای یونس ! آیا می دانی چرا خداوند حق مسجد را این گونه بزرگ داشته و فرموده است: مساجد از آن خداست؛ پس در آن کسی جز خداوند عبادت نکنید.‏ راز این سخن آن است که یهود و نصارای چون به عبادت گاه خویش وارد می شوند و در عبادت و پرستش خدا شرک می ورزیدند. خداوند با این گفتار به پیامبر خود فرمان داده است که (تا مسلمانان) در مساجد، خدا را به یگانگی بخوانند و (تنها) او را پرستش کنند. [7]

از فرمایش امام صادق نیز معلوم می شود که برترین جلوه های بزرگ داشت مسجد رعایت حق آن است و حق مسجد آن است که در آنجا به عبادت خالصانه خدا پرداخته شود.

خداوند متعال در آیه دیگر می فرماید:

وَ أَقِیمُواْ وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلّ‏ِ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مخُْلِصِینَ لَهُ الدِّین.

به سوی هر مسجدی رو آورید و خدا را از سر اخلاص بخوانید. [8]

این آیه نیز دلالت داردکه همه مساجد باید به اعمال خالصانه در برابر خدا صورت بگیرد.و گر نه آن مسجد مقدس بودن خود را از دست می دهد. بنابر این است که خداوند ساخت و تعمیر مسجد را به ابراهیم و اسماعیل نسبت می دهد.

1- جن آیه 18.

2- وسائل شیعه ج1 ص 268 و بحار الانوار ج 84ص 14 ح 92.

3- حج /40.

4- توبه / 18.

5- توبه 17

6-   توبه /107 و 108

7-   بحار الانور ج 80 ص 361

8-   اعراف /.29